टोटासनयोगः

प्रस्तावना

टोटासनयोगः तु एकः अगाधः योगासनः अस्ति यः शरीरगत संघट्टम् सन्तुलयति तथा च मानसिक शान्तिः प्रापयति। प्रारम्भतः संस्कृते योगग्रन्थेषु अस्य उल्लेखः दृश्यते, यत्र अस्य योगासनस्य आदिकालदाः प्रसङ्गः विदितः अस्ति। अयं योगासनः न केवलं शरीरस्य भिन्न-भिन्न भागेषु प्रभावं करोति, अपितु तस्यानुप्रयोगः मानसिक, शारीरिक च लाभानां साधकः अस्ति।

आध्यात्मिकविद्या एवं आयुर्वेदविद्यायाम् समीहितानां विषयाणां अन्तर्भावेन अस्य योगासनस्य महत्त्वं विशेषतया प्रतिपादितम् अस्ति। अस्मिन योगासने पिण्डासनम्, हस्तानां स्थानम्, नेत्रसञ्चारः, श्वासनक्रिया च विशेषतया समीक्षिताः अभ्यसेयुः। अनेन योगासनसे शारीरात्मिकसन्तुलनम् इतिविधयः साध्यन्ते।

टोटासनस्य अभ्यासेन शरीरस्य मांसपेशयः सशक्ताः भवन्ति। पृष्ठभागं, कटिभागं, उदरं च शक्तिमानं करोति। न केवलं स्थूलाङ्गेषु किन्तु सूक्ष्माङ्गेषु अपि अस्य प्रभावः महदस्ति। वा‍युनड्याठ होत उपयोगातं प्रक्रियासु अपि अस्य लाभः दृष्टव्यः अस्ति। योगाभ्यासे निरन्तरता एवं माध्यमखोपयोगानुसारं अस्य योगासनस्य श्रीमद्वृद्धिं साधयन्ति।

समग्रौपयोगिनः एषः योगासनः एव ध्यानस्वरूपेण निरूप्यते। शारीरिकस्वास्थ्यं बन्धनातीतं करोति। टोटासनस्य आवश्यकताः अनेकेषु चिकित्सा-परिसराग्रन्थेषु, अध्यात्मविद्या-ग्रन्थेषु च विशदम् अनुस्यूतमस्ति।

टोटासनस्य अभ्यासः

टोटासनस्य अभ्यासः तत्त्वतः अनुष्ठीयते। टोटासनं एकं शक्तियुतं आसनं अस्ति। तस्य सिद्धिं मार्गदर्शनेन सम्भव्यते। इदं आसनं शारीरिकं च मानसिकं दृढज्ञानं यच्छति। आधारभूतसूचनाः तद्गतानामवश्यस्य पञ्चाशुद्ध इष्यते प्रतिप्रथमव्यायामे।

प्रथमं, पादौ संहतौ संयुतौ च आसनमणौ न्यस्य विधेयौ। ततः हृदयं पूर्वभागे तनु कृत्वा, नितम्बः उन्नमयितव्यः। स्वास्नगरम्भः यावज्जिव्हाकान्तरविसर्गः प्रयोक्तव्यं। समीकृतश्वासस्य महत्त्वं यत्रपूर्णश्वसनं क्रियते ततः अतिनैमित्तिकीच्छायाः लाभः।

तत्पश्चात्, स्यंदकिरीटौ द्रुतं पादाभ्यामध्ये निस्तविता:। पादाङ्गुष्ठौ छिद्रेषु सूत्रास्यावरुद्धौ। अदोषदृष्टिः यत्राक्षिप्रहाणं स्वाईकृतं एतददोषाई लक्ष्यम्।

विशेषाभ्यासः च, दीर्घमेकाग्रता यः संयुतं बलं विद्यते यत्राचार्यातास्तम् अभिजानन्ति। विशेषशिक्षणं च, निदानानां परीक्षणं चाकार्यक्रमस्य भागः भवति। टोटासनस्य प्रयोगाः अनेकार्थासिद्धिः। परं तु समयःयुक्तसाधनं अत्र दरलमसंभवेते।

तत्रानन्तरं योगविशेषकारणार्णवाः आचार्यानां विज्ञापनद्वारा, आवश्यकसूत्रावलिग्रीमः। महत्त्वपूर्णसोपानानामनुकरणं यथा समाधानम्। अभ्यासः येन कतिश्च सौम्यमनवेशकणं अपि भवेत्।

अस्य गुणतः अभ्यासः व्याधिव्याप्तुं त्वरितं जनान्नः मन्डलनमनीय कामनायाः प्रेरणायाः उपवीयते। श कारणस्य संवेदनसंलक्षणे स्थाय्युपादेयशक्तिबलम् अञ्चलमस्माट्क्तुं। येभ्यः प्रमाणिदृष्टाः संकेताः प्रस्तोष्यन्वेषणीयाः।