तोटासनयोगस्य महत्त्वम्

तोटासनस्य परिचयः

तोटासनं योगशास्त्रे एकां प्राचीनां च प्राकृत्यां उपनिषदसिद्धां स्थितिं निरूपयते। एषः आसनः कुत्रचिद् ऐतिहासिक संदर्भे प्रकटमभवत्, विशेषतः योगसाधनायाम्। तोटासनस्य नामा ‘तोट’ शब्दात् उद्गच्छति, यः तालवृक्षस्य रूपेण अपि अभिज्ञायते। साधनस्य स्थितौ साधकः तालवृक्षसदृशः स्थिरः साक्षिबोधकः च भवति।

सांस्कृतिकदृष्ट्या, तोटासनं भारतस्य पूर्वकालिकं योगाचार्याणां साधनात्मके स्थापत्ये आसीत्। योगाचार्यानाम् ऋषिपरम्परायाम् एष आसनमुपयुक्तं आसीत्, यत् तत्त्रोटैः धर्मोपदेशे योगशास्त्रधारणायाः प्राधान्यम्। इतिहासे तोटासनस्य अध्ययनं साधकानां शरीरसमत्वार्थं च विचारप्रदं भवति।

तोटासनस्य साधनं न केवलं सरलतयोपयोगी, अपितु सर्वायोगसाधकाणाम् अनुकूलं च। एषः आसनः आरोग्यमन्तर्गतसाधकस्य स्थैर्यं, मानसिकशान्तिं बढयति। तदसने साधकः स्थिरतां शरीरमुर्य शक्ति च प्राप्नोति।

एष आसनश्चत् यम-नियमयोः योगदर्शनस्य विभागे मुख्यं स्थानं प्राप्तवति। पातञ्जलयोगदर्शनम् अस्विकारं दर्शयत्, यत्र साधकं शरीरसमत्वं, मानसिकशान्तिं साधित्वा निर्वाणमार्गे प्रस्थितव्यात्। तेन तोटासनं सम्पूर्णायोगसाधनायाम् असगर्भं च।

तत्र भवन्तः अन्यासने विशेषतया सम्प्रयुक्तवन्तः अपि तोटासनस्य उपयोगे प्रत्यक्षं लाभं अनुभूयते। एतास्मिन यमयोगदर्शनसाधकं शरीर-अन्तःकरणस्य परिष्कर्तृरुपं परिचितं भविष्यति।

तोटासनस्य लाभाः

तोटासनयोगस्य महत्त्वं विज्ञातुम्, तस्य शारीरिक मानसिक च लाभाः निरूपयेत। शारीरिकसारणं मुख्यम् उद्दिश्य, तोटासनस्य स्थूलक्षेत्रेषु लाभः स्पष्टं दृश्यते। उदाहरणार्थ, एतस्य आसनस्य अभ्यासः मांसपेशीबलं त्वरितं वर्धयति। विशेषतः कटिस्थलोकगतपीठमांसपेशयः सुदृढीकुर्वन्ति। एतेन शरीरस्य स्थैर्यं स्थापनं, स्थिरं सन्तुलनं च प्राप्नोति।

तोटासनं पाचकविकरणं प्रोत्साहयति अपि च। एतस्य निरन्तराभ्यासे, उदरस्य बाल्यं, पाचनशक्तिः च प्रबलं भवतः। अजय्य्तया रक्तसञ्चारं सुसाधुः कृतं। एवञ्च पीठदोषनिवारणं, विशेषतः कटिपृष्ठगतवेदनायाः निराकरणं, तोटासनस्य अत्यन्त लाभपरं भवति।

तोटासनस्य मानसिकक्षेत्रे अपि लाभः विस्मरणीयः न भवति। एषा योगाभ्यासः केन्द्रितत्वं वर्धयति। अभ्यासिनः मानसिकंद्रवृत्तिं स्थिरीकुर्वन्द्यः, विश्रमस्य अनुभवः ददाति। तस्य ध्यानक्षमताः शोधनं तनुस्थिति लाभः च प्राप्यन्ते। एतेन अभ्यासिनः चिन्तारहितं, सुखमयतां च अनुभवन्ति।

तोटासनस्य अभ्यासः तनुशोधनं, सुप्तजागरणं च वर्धयति। योगाभ्यासिनः अस्य लाभः त्वरितं अनुभवेत। एतर्के, योगसाधनाकुशलाः, नवावस्था अपि च, तोटासनं प्रतिघातं विना संतोषणीयं भवति। एतेन, साधकाः योगे स्थायित्वं, शारीरिकमानसिक स्थैर्यं च सुखपूर्वकं अनुंसरेयुः।